Выхаванне і развіццё асобы дашкольніка пад уздзеяннем мастацкай літаратуры здзяйсняецца ў працэсе яе непасрэднага ўспрымання. Пры слуханні літаратурнага твора, у залежнасці ад яго зместу і мэтавай накіраванасці, у дзіцяці ўзнікаюць сімпатыі, спачуванне ці адмоўныя адносіны да герояў, іх учынкаў.
У склад кампанентаў эстэтычнага ўспрымання твора дзецьмі дашкольнага ўзросту ўваходзіць эмацыянальны водгук маленькага слухача, яго зацікаўленыя адносіны да герояў твораў, здольнасць да атрымання асалоды ад прыгожай, вобразнай і мілагучнай мовы, а таксама адчуванне дашкольнікамі магчымасці перанесці матывы таго ці іншага дзеяння героя на сябе, на свой невялікі рэальны жыццёвы вопыт. Успрыманне мастацкага тво-ра – гэта перш за ўсё работа розуму і сэрца, усіх духоўных сіл дашкольніка папаўненне яго невялікага жыццёвага вопыту [1, с.6].
Поспех арганізацыі і ажыццяўлення мастацка-маўленчай дзейнасці непасрэдна звязаны з падрыхтоўкай выхавальніка.
Час для змястоўных эмацыянальна-вобразных зносін з мастацтвам слова вызначаецца распарадкам дня і прыкладна складае да 10 хвілін у малодшым узросце.
Літаратурныя творы для ўспрымання падбіраюцца зыходзячы з развіццёвага патэнцыялу дзяцей, у адпаведнасці з тэматыкай, прапанаванай вучэбнай праграмай дашкольнай адукацыі, з літаратурным вопытам дзяцей. Паслядоўнасць чытання мастацкіх твораў выхавальнік вызначае самастойна, кіруючыся прынцыпамі чаргавання вершаваных і празаічных тэкстаў. Пры падборы і планаванні паслядоўнасці азнаямлення дзяцей з мастацкімі творамі выхавальніку важна кіравацца наяўнымі падзеямі (сезон, святы, памятныя даты), тэматычнымі цыкламі. Пры выбары літаратурных твораў для чытання дзецям важна ўлічваць інтарэсы выхаванцаў, іх праблемы, эмацыянальны стан. Чытанне твораў лепш праводзіць у нязмушаных абставінах, пры гэтым варта даць дзіцяці магчымасць выбраць для сябе зручную позу ўнепасрэднай блізкасці да педагога. Пажадана, каб слуханне твора для кожнага дзіцяці было добраахвотнае.
Падрыхтоўка педагога да чытання мастацкага тэксту ўключае папярэдняе чытанне твора ўслух, звычайную рабочую разбіўку тэксту, вызначэнне інтанацыйнай выразнасці, пры гэтым выхавальніку неабходна памятаць, што ў аснове азнаямлення дзяцей з творам мастацкай літаратуры і фальклору ляжыць сам працэс чытання і радасць дзіцяці ад адкрыцця пачутага слова, мелодыкі вершаў.
Працэс першапачатковай арыенціроўкі дзяцей у мастацкім творы падводзіць дашкольнікаў да больш усвядомленага ўспрымання твораў славеснага мастацтва.
Паколькі ад ўспрымання мастацкага твора залежыць яго далейшае разуменне і ўзнаўленне, то перад выхавальнікам дзіцячага сада стаіць задача садзейнічаць працэсу ўспрымання літаратуры дашкольнікамі.
Успрыманне з’яўляецца адным з асноўных кампанентаў мастацка-маўленчай дзейнасці. Яно ўяўляе сабой складаны працэс, які ўключае слуханне, уяўленне, усведамленне праслуханага і разуменне яго зместу. Дзеці дашкольнага ўзросту не ўмеюць самі чытаць кнігі. Яны іх толькі слухаюць. Падчас слухання літаратурнага твора ў свядомасці дзіцяці ўзнікаюць пэўныя ўяўленні, канкрэтныя вобразы, якія яно асэнсоўвае і аб’ядноўвае паміж сабой, што дапамагае яму больш дакладна ўсвядоміць і зразумець змест прачытанага.
Аб магчымасці дашкольнікаў глыбока ўспрымаць змест літаратурных твораў як мастацтва слова сведчаць псіхалагічныя даследванні Д. Б. Эльконіна, А. У. Запарожца, Л. І. Бажовіч, Л. С. Славінай. Псіхолагі адзначаюць, што характэрныя асаблівасці псіхікі, усведамлення і паводзін
дзяцей дашкольнага ўзросту дазваляюць актыўна кіраваць працэсам ўспрымання мастацкага твора [1 ,с.7].
Акадэмік А.У. Запарожац адзначае, што актыўнае ўспрыманне мастацкага твора дашкольнікамі яскрава праяўляецца ў працэсе яго слухання. Калі твор зацікавіў дзяцей, то яны ўвесь час перапыняюць ход расказвання, уключаюцца самі ў падзеі, звяртаюцца да дарослага з пытаннямі, намагаюцца дапамагчы героям. «Дзіця не хоча і не ўмее займаць пазіцыю старонняга гледача ўсіх апісваемых у казцы падзей. Яно намагаецца ўключыцца ў іх ход, перайсці на бок той ці іншай асобы, намагаеццарэалізаваць мэты пазітыўнага персанажа не толькі ў думцы, але і дзейсна!»[2, с.72-73]
Дашкольны ўзрост з’яўляецца перыядам актыўнага станаўлення ўспрымання мастацкіх твораў дзецьмі.
Успрыманне мастацкага твора малодшымі дашкольнікамі вызначаецца сваёй непасрэднасцю. Яны эмацыянальна ўспрымаюць падзеі, штоадбываюцца ў творы, актыўна перажываюць усё, што адбываецца з героем, нават з фантастычным, суперажываюць разам з ім. Іх вельмі радуе спрыяльны ход падзей, перамога дабра над злом (прыклад з вопыту работы.Праслухаўшы казку «Калабок», Уладзік Св. устае з месца, падыходзіць, заглядвае ў вочы і гаворыць: «Скажы, Мікалаеўна, што ліса не з’ела Калабка…». І вось тут я адказваю хлопчыку, што хоць і ліса праглынула Калабка, але ж ён пачаў у яе жываце спяваць сваю песеньку. Гэта лісе надакучыла і яна адкрыла шырока рот, а Калабок выкаціўся і далей пакаціўся па дарожцы. Але цяпер ён ужо быў больш уважлівы і хітрэйшы.)
Увага дзяцей у большай ступені звернута на саміх герояў твора. Дашкольнікаў цікавіць іх знешні выгляд, дзеянні, учынкі. Адной з характэрных асаблівасцей успрымання мастацкіх твораў малодшымі дашкольнікамі з’яўляецца імкненне да рытмічна-арганізаванага складу маўлення, гучных рыфмаў, дакладных рытмаў, выразнай інтанацыі. У гэтым узросце дзеці больш за ўсё любяць слухаць (і чытаць) вершаваныя творы.
На ўспрыманне твора настройвае ўступная гутарка, якая звычайна накіравана на зварот дзіцяці да свайго асабістага вопыту. Яе тэмай могуць стаць папярэднія назіранні дашкольніка за навакольнымі прадметамі і з’явамі.
У малодшым дашкольным узросце асаблівае значэнне, асаблівую пабуджальную сілу ў мастацка-маўленчай дзейнасці мае гульнёвы матыў.
Глыбокаму эмацыянальнаму ўспрыманню садзейнічае папярэдняе праслухоўванне музычных твораў, якія настройваюць дзіця на пэўны эстэтычна-эмацыянальны лад. Асабліва гэта датычыцца мастацкіх твораў аб жывой прыродзе.
Узмацняе эмацыянальнае ўздзеянне твора выяўленчы наглядны матэрыял (цацка, карціна, ілюстрацыя і інш.).
Для таго каб зацікавіць дзяцей, падрыхтаваць іх да ўспрымання тэксту, можна выкарыстоўваць і малыя фальклорныя жанры (загадкі). Яны выклікаюць у выхаванцаў пэўны эмацыянальны водгук і адпаведны настрой.
Усведамленне і асэнсаванне мастацкага твора пачынаецца з яго чытання. Дзіця ўспрымае твор цалкам у еднасці яго зместу і мастацкай формы. Адным з самых дзейсных сродкаў данясення да маленькіх слухачоў зместу твора з’яўляецца майстэрства яго выразнага расказвання або чытання. Важна прадумаць элементы артыстычнасці – міміку, жэсты, вызначыць тыя
месцы тэксту, якія неабходна будзе праскандзіраваць, праспяваць. Пры знаёмстве дзяцей з творам важна з’яўляцца не чытальнікам-дэкламатарам, а зацікаўленым удзельнікам.
Чытаць або раскзваць літаратурны твор варта не спяшаючыся, каб дзеці мелі магчымасць найбольш дакладна асэнсаваць яго змест, адчуць прыгажосць мовы.
У працэсе чытання або расказвання дашкольнікі павінны бачыць твар выхавальніка, яго артыкуляцыю, міміку, а не толькі чуць яго голас. Пры гэтым важна прытрымлівацца правіла: глядзець не толькі ў тэкст, але і ў твары дзяцей, сустракацца з імі вачамі, назіраючы за іх рэакцыяй.
Пры расказванні малых фальклорных жанраў важна стварыць такія ўмовы, пры якіх у малога паўстала б патрэба маўленчага ўзаемадзеяння з дарослым.
Пры чытанні некаторых пацешак можна мяняць імя дзеючага персанажа на імёны дзяцей з групы. Кожнае дзіця з нецярпеннем чакае, калі пра яго раскажуць, і ў той жа час з цікавасцю сочыць за тым, як расказваюць пра іншых дзяцей.
Знаёмячы дзяцей з народнымі казкамі, неабходна ўлічваць варыятыўнасць іх зместу. Для расказвання трэба падбіраць той варыянт, які максімальна адказвае магчымасцям успрымання дашкольнікаў.
У працэсе эмацыянальна-вобразных зносін важна кіраваца прынцыпам узаемадзеяння слова і нагляднасці.
Расказванне без нагляднага суправаджэння выкарыстоўваецца на занятках, прысвечаных паўтору знаёмых пацешак, песенек, казак, кароткіх апавяданняў.
Дзіця малодшага дашкольнага ўзросту з задавальненнем разглядае кніжкі-малюнкі, яму даступна разуменне рэалістычнага і камічнага.
У пацешках, песеньках і вершах часам не ўсе словы зразумелыя малым. Гэтак жа, як зачыны, гукаперайманні, яны выконваюць у гэтых творах гукавую, дапаможную гульнёвую ролю, таму іх можна не тлумачыць.
Не зразумелыя словы тлумачацца перад чытаннем твора. Напрыклад, перад расказваннем казкі «Лісіца-хітрыца» можна паведаміць дзецям: «Я раскажу вам казку пра лісу, якая ўвесь час хітрыла, падманвала».
Каб дзеці адчулі паэтычную мову твора, зразумелі яго тэму і ідэю, мэтазгодна вяртацца да яго ўспрымання неаднаразова. Важна рыхтаваць дзяцей малодшага ўзросту да больш усвядомленага ўспрымання мастацкага слова. У сувязі з гэтым варта развіваць у дашкольнікаў здольнасць уважліва прыслухоўвацца да эмацыянальна-вобразнага зместу твора, уяўляць малюнкі, якія створаны пры дапамозе мастацкага твора, эмацыянальна адгукацца на апісаныя ў мастацкім творы жыццёвыя выпадкі, адчуваць выразнасць асобных слоў, праяўляць жаданне выказацца, актыўна адказваць на пытанні і задаваць іх.
Важна імкнуцца выклікаць у дашкольнікаў актыўнае ўспрыманне твора. Пасля першага расказвання казкі дзецям педагог дапамагае ім прыпомніць яго змест шляхам заданняў, накіраваных на выкананне імі пэўнага дзеяння, дагаворвання слоў, фраз, узнаўлення ўпадабаных урыўкаў мастацкага тэксту.
Не варта імкнуцца да абавязковага абмеркавання з дзецьмі мастацкага тэксту адразу пасля чытання. Абмеркаванне павінна насіць нязмушаны характар. Яно дарэчы пасля чытання, калі ў дзяцей узнікаюць пытанні і меркаванні адносна прачытанага.
Трэба з асобай увагай прадугледзець ход гутаркі, прадумаць пытанні, тонка кіраваць эмацыянальна-вобразнымі зносінамі. У працэсе зносін не даецца гатовай інфармацыі, гатовага адказу, толькіаказваецца дапамога ў яго пошуку, для чаго дзецям задаюцца навадныя пытанні, а не пытанні для інфармацыі, што пашырае свабоду творчай думкі дзіцяці.
У працэсе гутаркі пасля чытання мастацкага твора важна дапамагчы дзіцяці асэнсаваць і зразумець не толькі ўзаемасувязь развіцця сюжэтных ліній твора, але і глыбокі істотны жыццёвы сэнс, закладзены ў яго аўтаам, адчуць жыццё герояў, іх перажыванні. Таму неабходна прадумаць для гутаркі
пытанні, якія актывізуюць аналітычную і эмацыянальную рэакцыю дзяцей, вучаць іх суперажыванню і спагадзе.
Неабходна ажыццяўляць знаёмства дзяцей і з паэтычнымі творамі. Важна дапамагчы дзіцяці пранікнуць у мастацкі сэнс верша, атрымаць асалоду ад музыкі паэтычнага слова. На занятках трэба садзейнічаць запамінанню вершаваных радкоў. У далейшым, у вольны ад заняткаў час, у памяці дзяцей замацоўваюцца вершы, вывучаныя на занятках, ажыццяўляецца работа над выразнасцю іх чытання.Пры гэтым работа вядзецца з адным або некалькімі дзецьмі.
У дашкольнікаў важна фарміраваць уменне выразна і пранікнёна выконваць тэксты. Пры чытанні на памяць, пераказе, чытанні і пераказе па ролях неабходна фарміраваць навыкі выразнай перадачы зместу літаратурных твораў розных жанраў.
Дзецям малодшага дашкольнага ўзросту вершы для завучвання неабходна падбіраць такім чынам, каб яны маглі іх лёгка запомніць. Для таго каб дзіця запомніла верш, яму трэба пачуць яго не менш як 3-4 разы.
Таксама дашкольнікаў неабходна рыхтаваць да пераказу твора.
Вялікую ўвагу пытанням навучання дзяцей пераказванню надавала А.А. Флёрына. Яна разглядвала пераказ як першы крок дзіцяці ў самастойным распавяданні, як творчую дзейнасць, якая ўзбагачае маўленне новымі спосабамі выразнасці.
Заняткі па пераказу літаратурных твораў праводзяцца ўжо з малошымі дзецьмі. Іх трэба рыхтаваць да самастойнага пераказвання, вучыць аднаўляць змест вядомых казак і кароткіх апавяданняў, браць удзел у сумесным з выхавальнікам пераказе.
Для пераказвання падбіраюцца празаічныя творы – казкі, апавяданні, звязаныя з вопытам дзяцей, якія маюць выхаваўчае значэнне, якія ўяўляюць сабой узоры дзіцячай мастацкай літаратуры, творы з выразнай кампазіцыяй,
паслядоўнасцю дзеянняў. Яны павінны быць напісаны ўзорнай мовай з даступным дзецям слоўнікам без складаных граматычных форм, кароткімі, выразнамі фразамі. Пажадана, каб у творы былі дыялогі, якія спрыяюць фарміраванню выразнасці маўлення дзяцей. Гэтым умовам асабліва адпавядаюць народныя казкі, дзе багата дыялогаў, дзе ўвагу дзяцей прыцягваюць спецыяльныя народныя абоказачныя абароты (высока сядзіць, далёка глядзіць). Такім чынам, паўнацэнны выхаваўчы змест, даступнасць, выразная кампазіцыя, простая, але багатая мова, невялікі аб’ём – вось тыя патрабаванні, якія трэба ставіць да літаратурных твораў для пераказвання.
Дзяцей малодшага ўзросту на занятках па азнаямленню з мастацкай літаратурай неабходна вучыць сачыць за развіццём дзеяння ў казцы, апавяданні, спачуваць пазітыўным героям і паступова падводзіць іх да аднаўлення тэксту. Дзеці пераказваюць праслуханы твор, адказваючы на пытанні выхавальніка. Правільна пастаўленыя пытанні вызначаюць паўнату і паслядоўнасць перадачы дзецьмі прачытанага. Дзяцей таксама можна далучаць да сумеснага пераказу з выхавальнікам, заахвочваючы давымаўлення асобных слоў або сказаў пры паўторным расказванні казкі выхавальнікам.
Такім чынам, выхавальнік рыхтуе дзяцей да самастойнага пераказу. Мастацкая адукацыя дзяцей ажыццяўляецца не толькі ў працэсе заняткаў, але і ў вольны ад заняткаў час.
СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ
- Дубініна, Дз. М. Мастацка-маўленчая дзейнасць у дзіцячым садзе: Дапам. для педагог. дашк. устаноў/ Дз. М. Дубініна, Н. С. Старжынская. – Мінск: Нар. асвета, 1999. – 103 с.
- Запорожец, А. В. Психология восприятия ребёнком-дошкольником литературного произведения. Избр. психол. труды: В 2 т. Т. 1. /А. В. Запорожец. – М., 1986. – с. 72-73.
- Марціновіч, Л. С. Сцяжынка/ Л. С. Марціновіч, Т. У. Юрэвіч, Л. У. Іўліева. – Мінск: Народная асвета, 1994. – 319 с.
- Вучэбная праграма дашкольнай адукацыі/ Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь. – Мінс: Нац. ін-т адукацыі, 2012.–416 с.
- Някрасава, Н. Дз. Дзеці і мір казак: дапаможнік для выхавацеляў дашк. устаноў: 2-е выд; перараб. і дап./Н. Дз. Някрасава, Р. В. Маісеенка. – Мінск: Зорны верасень, 2006 – 146 с.
- Рудзік, В. С. Планаванне работы па развіцці маўлення дашкольнікаў у вольны ад заняткаў час: дапаможнік для педагогаў устаноў, якія забяспечваюць атрыманне дашкольнай адукацыі/ В. С. Рудзік. – Мазыр: ТАА ВД «Белы Вецер», 2005. – 100 с.
Патрыятызм праяўляецца не толькі ў складаных цяжкіх жыццёвых сітуацыях, але і ў штодзённай працы і духоўнага жыцця народа. Аднак, калі гэта пачуццё гэтак складана, то правамерна казаць аб ім у дачыненні да дзяцей дашкольнага ўзросту? Уважлівае назіранне за дзецьмі, вывучэнне іх узроставых асаблівасцей, інтарэсаў дазваляе зрабіць выснову, што старэйшы дашкольнік валодае вялікай колькасцю ведаў, а яго інтарэсы часта звязаныя не толькі з сучаснасцю, але і з будучыняй. У размовах дзяцей, іх пытаннях можна пачуць меркаванні пра дабро і зло, аб несправядлівасці. Усё гэта сведчыць аб тым, што выхаванне патрыятычных пачуццяў можна і трэба пачынаць з дашкольнага ўзросту. Крылатая фраза: "Усё пачынаецца з дзяцінства" - як нельга больш ставіцца да гэтага пытання. Задумваючыся пра вытокі патрыятычных пачуццяў, мы заўсёды звяртаемся да ўражанняў дзяцінства: гэта і дрэва пад акном, і родныя напевы.
Вельмі рана ў свет дзіцяці ўваходзіць прырода роднага краю. Рака, лес, поле паступова ажываюць для яго: ад першага агульнага ўспрымання дзіця пераходзіць да канкрэтызацыі – у яго з'яўляюцца любімыя куткі для гульні, любімае дрэва, сцяжынкі ў лесе, месца для рыбалкі каля ракі. Гэта робіць лес, рэчку сваімі, роднымі, якія застаюцца ў памяці дашкольніка на ўсё жыццё. Так грамадскае і прыроднае асяроддзе выступае ў ролі першага педагога, які знаёміць дзіця з Радзімай. Але без дапамогі дарослага дзіцяці цяжка вылучыць з навакольнага жыцця найбольш істотнае характэрнае. Ён можа не ўбачыць галоўнае, або прыняць за галоўнае нетыповае, другараднае. "Як у маленькага дрэўцы, клапатлівы садоўнік умацоўвае корань, ад магутнасці якога залежыць жыццё расліны на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў, так і дарослы павінен клапаціцца аб выхаванні ў дзяцей пачуцця бязмежнай любові да Радзімы». Без дапамогі дарослага дзецям цяжка зразумець, што людзі працуюць на карысць усёй краіны, што горад, сяло, лес, рака, якія дзіця бачыць кожны дзень – гэта і ёсць яго радзіма.
Падрыхтаваў выхавальнік дашкольнай адукацыі К.У.Пальчык
